Site-archief
Vijf variaties op een misverstand
Kees Stip
.
Pyramus en Thisbe is een verhaal uit de Griekse mythologie over de onmogelijke liefde tussen twee jonge mensen uit Babylon. Anders dan in de meeste mythologische verhalen, spelen de Griekse godenwereld en bovennatuurlijke nimfen en saters geen enkele rol. In 1950 verscheen van de hand van Kees Stip (1913-2001) het kleine bundeltje ‘Vijf variaties op een misverstand’ een droevige geschiedenis behandeld in de trant van enige Nederlandse dichters.
Die dichters zijn (Koos) Speenhoff (1869 – 1945), Jan Prins (1876-1948), (Martinus) Nijhoff (1894-1953), (Herman) Gorter (1864-1927) en (Joost van den) Vondel (1587-1679). In een herdruk in 1984 werd nog een variatie naar Gerrit Achterberg (1905-1962) toegevoegd. De vijf variaties zijn dus geschreven in de stijl van deze dichters.
De variaties zijn nogal lang en daarom heb ik er één uitgelicht, namelijk die van Speenhoff. Ik vind de vindingrijkheid van Stip, het verweven van alledaagse dingen (C&A, Circus Barnum en Bailey) bijzonder grappig. De Rotterdamse illustrator, dichter/zanger en kunstschilder Speenhoff was daarnaast een variété-artiest en raakte bekend met zijn liedjes over het volkse leven. Een gegeven dat Stip mooi verwerkt heeft in deze variatie. Wil je ze alle vijf lezen ga dan naar de website waar ze te vinden zijn.
.
Pyramus en Thisbe
Naar Speenhoff
Dit is het bloedig moordverhaal van Pyramus en Thisbe
De een, een schone jongeling, wiens ouwe heer in vis dee
De andere, miss Babylon, de dochter van de buurman,
Bij wie hij op beperkte schaal des avonds door de muur kwam.
Die muur had namelijk een spleet (het ding zat er al jaren),
maar in die tijd had Babylon gebrek aan metselaren.
De ‘Aziatische idee’, zo heette het, ging voor—en
men bouwde tegen wil en dank aan de mislukte toren.
De huisbaas schreef in spijkerschrift, hetgeen een hele toer was,
een lang request waarin stond dat bij hem de muur ajour was.
Maar toen het aankwam op de plaats waar zo’n request moest wezen,
toen brak de spraakverwarring uit en niemand kon het lezen.
Door deze spleet nu wurmde Thisbe ’s avonds hare lippen
en Pyramus placht dan daaraan een poze-lang te nippen.
Dat was misschien wel aardig, doch hoezeer zij ook genoten,
toch waren beiden er op uit hun afzet te vergroten.
Dus Thisbe op een goede dag sprak in het Babylonisch,
die muur is toch maar niks gedaan, hij maakt mijn hele koon vies.
Je hebt gelijk sprak Pyramus, die muur dat is een vieze,
vanmiddag bij het eten, zat de kalk nog in mijn kiezen.
Ik heb een plan, we gaan eruit, we doen het clandestien zus
achter het Wilhelminapark, daar ligt het graf van Ninus.
Dat is een plekje waar geeneen ons kan bespioneren,
ik wil nu weleens weten wat wij zonder muur presteren.
En zo begaven beiden zich met uitgedachte smoezen
apart naar wijlen Ninus toe om daar te rendez-vousen.
Doch Thisbe die het eerste kwam werd bleek gelijk een lelie
toen zij een leeuw trof, juist ontsnapt uit Barnum en Bailey.
Die leeuw zat daar op Ninus’ graf en at wat eens een ree was
en keek precies of in zijn maag nog plenty plaats voor twee was.
Het arme kind wist weliswaar het ondier te ontkomen
maar het kostte haar d’r mantel, die ze pas had laten stomen.
Toen nu de leeuw verdwenen was kwam Pyramus haar vrijer
en las op het verscheurde flard de naam van Brenninkmeijer.
Hij wist dat dit de firma was, waar Thisbe vaste klant was
en snapte dus direct wat of er met haar aan de hand was.
Zijn haren rezen overeind, z’n wangen werden sneeuw-wit,
hij dacht het heeft er alles van dat Thisbe in een leeuw zit.
Ach waren we nu nog maar thuis, zelfs met de muur er tussen
want iemand binnen in een leeuw die laat zich lastig kussen.
Vaarwel mijn ouders, nimmermeer keert Pyramus uw zoon thuis,
ik sla nu mijn penaten op in huize Aidoneus.
Hij trok daarop een slagersmes, hij stak het in zijn baadje
en zonk toen rochelend ineen op Thisbe’s C&A-tje.
Toen Thisbe hem daar liggen vond,—gij raadt het reeds, eilasie
een mens is van nature toch geneigd tot imitatie!—
trok zij het mes uit Pyramus en stak het in haar sinus.
Toen lagen twee kadavers daar, nog afgezien van Ninus.
Moraal
Dit drama leert ons iets omtrent de ouderlijke plichten.
Men dient de gaten in zijn huis terstond te laten dichten.
Wie dit niet doet die brengt zichzelf in vele ongemakken,
Dus hebt gij jonge dochters thuis; laat er dan behang op plakken!
.
Babylon
Zbigniew Herbert
.
De Poolse dichter Zbigniew Herbert (1924 – 1998) was behalve dichter ook toneelschrijver en essayist. Herbert verwerkte in zijn poëzie regelmatig ervaringen uit de oorlog of hij grijpt terug op de klassieke geschiedenis. Lijden, geweld, onderdrukking, verzet, de menselijke waardigheid en de noodzaak van de waarheid te getuigen zijn belangrijke thema’s in zijn werk. In Polen wordt Herbert beschouwd als een klassiek dichter, hoewel hij maar weinig steunt op metrum en rijm. Hij is ‘klassiek’ in zijn waarnemingen, zowel van de broosheid van mensen als van de ‘trouw der dingen’. Zijn poëzie wordt gekenmerkt door beheersing, beknoptheid, eerlijkheid en soberheid, soms ook door een speels-filosofische toon.
T. van Deel schreef ooit in Trouw over het werk van Herbert: “Het is moeilijk over Herberts poëzie in analytische zin te schrijven. De ontroering en de zwiepers die zijn gedichten teweegbrengen, zijn slecht over te dragen. Het is de toon die hier de aangrijpende muziek maakt “. Zijn werk is in vrijwel alle Europese talen vertaald en is herhaaldelijk bekroond met belangrijke nationale en internationale literaire prijzen. Uit de bundel ‘Rapport uit een belegerde stad ; gedichten’ dat in 1994 door De Bezige Bij werd uitgegeven, het gedicht ‘Babylon’.
.
Babylon
.
Toen ik na jaren in Babylon terugkwam was alles veranderd
de meisjes die ik had bemind de nummers van de metrolijnen
ik wachtte bij de telefoon de sirenes zwegen hardnekkig
.
troost door de kunst dus – Petrus Christus’portret van een jonge
dame
werd steeds platter had zijn vleugels gevouwen voor de slaap
de lichten van de ondergang en van de stad naderden elkaar
,
het festival van de Apocalyps fakkels een valse Sibylle
vergaf de dronken menigten aanhangers van de overvloed
het vertrapte lichaam Gods werd meegesleurd in triomf en in stof
.
zo voltrekt zich het wereldeinde overladen Etruskische tafels
in wijnbevlekte hemden zich onbewust van hun lot vieren ze feest
tot slot komen de barbaren om de slagader door te snijden
.
ik heb je niet de dood toegewenst stad zeker niet zo’n dood
want met jou verzinken de zoete vruchten van de vrijheid
en alles moet beginnen bij de bittere kennis het gras
.
Een lentemorgen trad je uit ons huis
J. Presser
.
De schrijver, historicus en dichter J. Presser (1899-1970) schreef in de Tweede Wereldoorlog een aantal gedichten onder het pseudoniem J. van Wageningen. Een aantal gedichten werden illhgeaal gestencild of gedrukt en verspreid. Tijdens een treincontrole werd de jonge vrouw van Presser, Debora Appel, opgepakt met een vervalst identiteitsbewijs en hij zou haar nooit weer zien. Zij zou later tijdens de oorlog worden vermoord in concentratiekamp Sobibór.
In het gedicht ‘Een lentemorgen trad je uit ons huis’ uit 1943 vertolkt Presser op beklemmende wijzehoe de Jodenvervolging ingreep in het persoonlijk leven van Joden en dus ook van hem zelf. In het gedicht spreekt de dichter nog niet van de dood maar van ballingschap zoals ooit, volgens het oude testament, de joden in Babylon.
.
Een lentemorgen trad je uit ons huis
.
Een lentemorgen trad je uit ons huis,
in een dun bloesje, zonnig en tevreden,
en geen van beide hoorde ’t zacht geruis,
of zag de vale schaduw neergegleden
.
van ’t noodlot wiekend boven ’t jonge hoofd,
dat glimlachend zich eens nog naar me wendde…
Ik heb een ganse nacht en dag geloofd,
dat ik die vlotte, lichte tred herkende
.
en toen niet meer. Toen kwam het formulier
met naam en stempel, nummer van barak,
verzoek om warme kleren. Ach, toen brak
mijn hart natuurlijk niet. Mijn ogen zagen
jou ergens ver, heel ver, aan een rivier
van Babylon de slavenketen dragen.
.
Rotterdam
J.C. Bloem
.
In 1990 publiceerde Dr. J. de Gier bij het Boekencentrum in Den Haag, de bundel ‘Poëzie als wapen’ een overzicht met bloemlezing van gedichten rond oorlog en verzet 1940-1945. In deze bundel dus veel oorlogspoëzie waaronder het gedicht van J.C. Bloem ‘Rotterdam’.
Bloem publiceerde op 4 september 1940 in de Telegraaf dit gedicht dat vervolgens in een aantal verzamelbundels werd opgenomen. In dit gedicht beschrijft hij de stad Rotterdam na het bombardement. Een stad die ‘open ‘ligt. In dit gedicht is eerder sprake van bevreemding en bedeesdheid dan dat de dichter geschokt is door hetgeen is gebeurd. Of, zoals Bloem indirect stelt, de hemel, de zon en de natuur blijven onaangetast en ook op de puinhopen van Babylon en Nineveh is het leven doorgegaan.
De Gier schrijft in de bundel over dit gedicht: “Het lijkt niet erg aannemelijk dat velen in de harde realiteit van toen de hoge vlucht van Bloems verbeelding konden meegaan”. In retrospectief gezien, met de kennis van de stad Rotterdam van nu, is dat al veel beter te doen.
.
Rotterdam
.
Hoe vreemd ligt deze stad nu open,
hoe is zij wonderlijk en licht:
De huizenloze straten lopen
van niets naar niets – toch niet ontwricht.
.
De hemel straalt als nooit tevoren
op waar der eeuwen bouw verdween-
de zomer heeft geen glans verloren,
de zon scheen zoals ze altijd scheen.
.
Men gaat in innerlijke afzondring,
herdenkend hoe het is geweest,
en vindt zichzelf tot zijn verwondring
geschokt veel minder dan bedeesd.
.
Klaag niet. Steeds bloesemen de tuinen
boven vergankelijkheid en wee:
Een herder rust thans op de puinen
van Babylon en Niniveh.
.
ZICHTBAAR ALLEEN 