Site-archief
Klein grafmonument
Ida Gerhardt
.
Enige tijd geleden was ik met vrienden in Nürnberg in Duitsland. Behalve dat we daar in Luitpoldhain de Steintribune en de Dutzendteich in het gelijknamige Volkspark bezochten, waar tijdens de partijdagen van de NSDAP in 1934 ‘Triumph des Willens’ de ‘allereerste’ propagandafilm ooit werd geschoten door Leni Riefenstahl van Hitler en consorten, bezochten we uiteraard ook de ‘oude’ binnenstad en wat buitenwijken van deze Duitse stad. Dat oude staat tussen haakjes want vrijwel het volledige stadje werd platgebombardeerd door de Amerikanen aan het einde van de tweede wereld oorlog. Een van de weinige huizen die nog rechtop stonden was het geboortehuis van de een van de beroemdste en bekendste Duitse schilders Albrecht Dürer (1471-1528).
Maar er was meer fraais te bekijken. In de wijk waar wij verbleven Gostenhof, was een klein maar bijzonder begraafplaatsje. De graven op deze begraafplaats waren hoog liggende tombes. Vaak niet veel groter dan een lijkkist maar van steen en allemaal boven de grond. Ik nam er wat foto’s en twee ervan kun je hieronder zien. Ik moest daaraan denken toen ik in de bundel ‘Zeven maal om de aarde te gaan’ van Ida Gerhardt (1905-1997) uit 1999 aan het lezen was. In deze bundel staat het gedicht ‘Klein grafmonument’. Het gedicht gaat weliswaar over een grafmonumentje en niet over een graf maar het is de moeite waard van het delen.
.
Klein grafmonument
.
Dolle kervel, bitterzoet,
oevergroei van Hollands Lethe –
hier heeft eens een kind gezeten,
vechtend om de laatste moed.
.
Dolle kervel, bitterzoet,
– vijftig jaren bloeien uw planten –
’t waarde radeloos langs de kanten,
kervel om de klompenvoet.
.
Dolle kervel, bitterzoet:
tien geslachten zullen weten
hoe een kind, klein maar verbeten,
zich de dood at in het bloed.
.
Bloem over Brassilach
Robert Brasillach
.
De Frans schrijver, dichter en journalist Robert Brasillach was geen fijne man. Hij was aangetrokken door het Italiaans fascisme en het Duits nationaalsocialisme, en samen met Drieu La Rochelle, een bekende fascistische schrijver van zijn tijd in Frankrijk schreef hij haatcampagnes tegen de joden. Van 1937 tot 1943 was hij hoofdredacteur van het antisemitische tijdschrift ‘Je suis partout’, waarin haatcampagnes tegen politieke tegenstanders en tegen Joden werden gevoerd. In enkele gevallen werd zelfs tot moord opgeroepen.
Na de bevrijding van Frankrijk werd Brasillach gearresteerd. Ondanks een genadeverzoek van François Mauriac, schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur in 1952, aan Charles de Gaulle werd hij op 6 februari 1945 terechtgesteld wegens collaboratie. Na zijn dood werd het werk van Brasillach gepropageerd door de letterkundige Maurice Bardèche, die tevens zijn zwager was.
Maar niet alleen in Frankrijk werd hij ‘herdacht’. Zelfs onze grote dichter J.C. Bloem schreef een gedicht over hem in 1957. Jacques Bloem stond overigens ook bekend vanwege zijn antisemitisme, hoewel hij in de oorlogsdagen van 1940 naar eigen zeggen ‘vanwege de tijdsomstandigheden’ pro-semiet zou zijn geworden. In 1933 werd Bloem lid van de NSB maar zegde zijn lidmaatschap weer op in 1934.
In eerste instantie bewonderde Bloem Hitler en Mussolini en noemde het Derde Rijk een bewonderenswaardige schepping. Hij sprak zich uit voor een stevig staatsapparaat met militaire ondersteuning. Na de Duitse aanval op Nederland in 1940 en het bombardement op Rotterdam leek zijn enthousiasme voor het Derde Rijk enigszins te bekoelen. Hij weigerde toe te treden tot de Nederlandsche Kultuurkamer. Deze ommekeer voorkwam dat hij afgleed naar collaboratie. Het gedicht dat Bloem voor Brasillach luidt:
.
Robert Brasillach
.
Waartoe gerechtigheid verwacht
Daar de ongerechten de ongerechten
Berechten en elkaar bevechten
Tot de een heeft de ander omgebracht
En beiden zinken in een nacht?
Nochtans, ‘zo draait de wereldkloot’
Door zon en maan om beurt beschenen
En wie er op wiens lichaam stenen –
Wat deert dit de gemene dood?
Niets redt dan fierheid uit die nood.
.
Oorlogsstad
Rotterdam 1940 – 1945
.
Dodenmars voor Rotterdam
Clara Eggink
.
Op 4 mei, de dag dat we alle Nederlandse oorlogsslachtoffers herdenken (omgekomenen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en in de verschillende oorlogen nadien), wil ik stilstaan bij een dramatische gebeurtenis aan het begin van de tweede wereldoorlog waarbij tussen de 650 en 900 mensen omkwamen en meer dan 80.000 mensen dakloos werden; het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940.
De Duitsers wilde de capitulatie versnellen door Rotterdam te bombarderen. In de vroege middag van die 14e mei bestookte de Duitsers Rotterdam drie kwartier lang met een bommentapijt en veranderde de binnenstad daarmee in een vuurzee. Deze aangrijpende en schokkende gebeurtenis beschrijft dichter Clara Eggink (1906 – 1991) in haar gedicht ‘Dodenmars voor Rotterdam’, opgedragen aan Gerard Zalsman. En hoewel er dood heerst in dit gedicht en vernietiging steeds aanwezig is, spreekt zij in de derde strofe het vertrouwen uit in het herstel en de wederopbouw van de stad. In die zin had Clara Eggink een voorspellende stem.
Het gedicht van Eggink werd voor het eerst gepubliceerd in het tijdschrift ‘De Stem’ in 1940 en was getiteld ‘Doodenmarsch’ en had toen als opdracht ‘Aan G.Z.’. De Stem, een literair-cultureel tijdschrift verscheen tussen 1921 en 1941.
.
Doodenmarsch
Aan G.Z.
Blijf staan en vecht
Ben Sikken
.
Lambertus Fransiscus Anthonius Maria Sikken werd geboren op 19 februari 1921 in Nijmegen. Hij verhuisde met zijn gezin naar Rotterdam, vanwaar hij, na het bombardement, weer moest verhuizen naar Wageningen. Daar behaalde hij zijn gymnasium diploma. Na het instellen van de Kultuurkamer in 1941 was het voor Sikken onmogelijk om te debuteren, Sikken was vaderlandslievend, had een sterk karakter en een was begaan met het lot van het bezette Nederland. Als één van de verkenners van de Groep Reynaert van de Geheime Dienst Nederland nam hij actief deel aan het verzet. Bij een verkenning van Duitse stellingen op de Wageningse berg op 25 september 1944, werd Ben op heterdaad betrapt. Hij werd gearresteerd, hardhandig verhoord en toen hij niets los liet door de Duitsers vermoord.
Toen hij stierf was hij 23 jaar. In zijn korte leven had hij een paar honderd gedichten geschreven die zijn nalatenschap vormen. Deze gedichten werden door hem geschreven tussen 1939 en 1944. Uit een bekend gedicht van hem ‘Blijf staan en vecht’ komt heel goed naar voren hoe Sikken dacht en hoe hij ook als dichter in verzet was. In 1947 verscheen zijn postume bundel. Die bevat een keuze uit de honderden gedichten De inleiding van het boek is geschreven door Gabriël Smit. Een dichter/journalist die in de oorlog werkzaam was voor de Nederlandsche Kultuurkamer, als ‘correspondent’ en als verklikker.
.
Blijf staan en vecht!
.
Niet van den slaap zal ik genezen:
Mijn vuist wordt nimmer hard en hecht.
Wie eenmaal heeft gezegd:
“Ik sta en vecht”
sterft liever met uiteengereten pezen
maar fier en recht,
dan dat hij wijkt, vermoeid, in laffe vrezen.
Blijf staan en vecht!
.
Rotterdam
J.C. Bloem
.
In 1990 publiceerde Dr. J. de Gier bij het Boekencentrum in Den Haag, de bundel ‘Poëzie als wapen’ een overzicht met bloemlezing van gedichten rond oorlog en verzet 1940-1945. In deze bundel dus veel oorlogspoëzie waaronder het gedicht van J.C. Bloem ‘Rotterdam’.
Bloem publiceerde op 4 september 1940 in de Telegraaf dit gedicht dat vervolgens in een aantal verzamelbundels werd opgenomen. In dit gedicht beschrijft hij de stad Rotterdam na het bombardement. Een stad die ‘open ‘ligt. In dit gedicht is eerder sprake van bevreemding en bedeesdheid dan dat de dichter geschokt is door hetgeen is gebeurd. Of, zoals Bloem indirect stelt, de hemel, de zon en de natuur blijven onaangetast en ook op de puinhopen van Babylon en Nineveh is het leven doorgegaan.
De Gier schrijft in de bundel over dit gedicht: “Het lijkt niet erg aannemelijk dat velen in de harde realiteit van toen de hoge vlucht van Bloems verbeelding konden meegaan”. In retrospectief gezien, met de kennis van de stad Rotterdam van nu, is dat al veel beter te doen.
.
Rotterdam
.
Hoe vreemd ligt deze stad nu open,
hoe is zij wonderlijk en licht:
De huizenloze straten lopen
van niets naar niets – toch niet ontwricht.
.
De hemel straalt als nooit tevoren
op waar der eeuwen bouw verdween-
de zomer heeft geen glans verloren,
de zon scheen zoals ze altijd scheen.
.
Men gaat in innerlijke afzondring,
herdenkend hoe het is geweest,
en vindt zichzelf tot zijn verwondring
geschokt veel minder dan bedeesd.
.
Klaag niet. Steeds bloesemen de tuinen
boven vergankelijkheid en wee:
Een herder rust thans op de puinen
van Babylon en Niniveh.
.
Rotterdam brandt
Hester Knibbe
.
Op 14 mei werd in Rotterdam herdacht dat het 76 jaar geleden was dat de Duitsers Rotterdam bombardeerden en (deels) verwoesten. Voor die dag schreef stadsdichter van Rotterdam Hester Knibbe speciaal het gedicht ‘Rotterdam brandt’ en droeg dit voor tijdens de herdenking op Plein 1940.
Het gedicht is geïnspireerd op het schilderij ‘Brand van Rotterdam’ van Henk Chabot.
.
Rotterdam brandt
.
Wat ik zie tart het licht.
Het gaat schuil achter de wolken
rook hellegloed roet, het gaat schuil
achter huiver die mij besluipt.
.
Ooggetuige van afstand, verbeeld ik mij
wat daarginds woedt, terwijl hier de daken
nog helder de weg nog begaanbaar
in de berm uitbundige meibloei. Dus
.
moet ik, dus pak ik mijn donkerste rood mijn okerste
oker, de kleuren van lente en nacht en
.
leg vast: langs de horizon
kruipt een lichterlaaie, brand
in de stad in het hoofd in het hart brand
in de verf op mijn palet brand, maar ik schilder
verzet me ertegen, kwast moord en brand
op het doek dat onder mijn hand
brand vangt. Ik
.
ben getuige, ik
leg het vast.
.
Requiem voor een stad
Hester Knibbe
.
Ter gelegenheid van de herdenking van het bombardement op Rotterdam tijdens de tweede wereldoorlog schreef stadsdichter van Rotterdam Hester Knibbe het gedicht ‘Requiem voor een stad’.
Van een collega bij de bibliotheek Rotterdam ontving ik het gedicht in een miniboekje met ontwerp van Paul Henning (het stadsdichterschap wordt gecoördineerd door de bibliotheek vandaar).
Omdat ik het niet alleen een mooi gedicht maar ook een bijzonder mooie uitgave vindt hier het gedicht en wat foto’s.
.
Requiem voor een stad
.
Het viel uit de lucht en verbrandde
het hart. Toen het vuur was gedoofd
de levenden uit hun schuilplaatsen
kropen, verbaasd verschrikt de geblakerde
resten bezagen met daar in zomaar giraf
zebra, andere dieren die ze ooit achter hekken
hadden bekeken en die nu in de smeulende
leegte hun lijven en poten van hier naar daar
bewogen, geluiden maakten, hun nekken
uitstaken, zeiden ze: het is roet het is as het is
weg en weg kun je niet eventjes meten
of wegen, het is daar en weegt
voor de rest van een leven. Iemand
moet het bevel hebben gegeven -kijk, kijk
losgebroken
de beesten!
.
Via Yumpu kun je het gedicht ook digitaal lezen met de opmaak. https://www.yumpu.com/nl/document/view/38948545/requiem-voor-een-stad-hester-knibbe
ZICHTBAAR ALLEEN 