Site-archief
Poëzie kun je leren (waarderen)
Poëzie in het onderwijs
.
Al een paar jaar nu geef ik af en toe gastlessen poëzie op middelbare scholen. Ontzettend leuk om te doen en het mooiste van deze lessen geven vind ik nog wel dat bij aanvang van de les de leerlingen vaak ongeïnteresseerd zijn, geen zin hebben, denken dat ze er niks van snappen of er niks van kunnen, terwijl aan het einde van de les er vaak een besef is gegroeid dat poëzie helemaal niet moeilijk is, of saai en dat zelfs het schrijven van een gedicht, hoe eenvoudig soms ook, al kan leiden tot enig enthousiasme.
Ik realiseer me dat zo’n gastles van mij niet meteen tot radicale veranderingen in het denken van jongeren zal leiden maar ik heb wel ervaren dat er iets van begrip voor poëzie groeit na een poëzieles. Ik merk dat collega’s van mij, leesconsulenten op scholen van primair en voortgezet onderwijs, ook steeds vaker poëzie in hun lessen en leermethoden vlechten. Ik kan daar alleen maar heel blij van worden.
In het primair onderwijs en voortgezet onderwijs is de aanpak van poëzielessen uiteraard anders, maar het doel is vaak vergelijkbaar: leerlingen laten kennismaken met en waarderen van poëzie. In het primair onderwijs ligt de nadruk op het ervaren van poëzie door middel van voordragen, luisteren en creatief bezig zijn (zelf een klein gedichtje schrijven, een elfje, een acrostichon of een luule), terwijl het voortgezet onderwijs meer aandacht besteedt aan de analyse en interpretatie van gedichten, inclusief hun structuur en stijl. In het voortgezet onderwijs wordt ook vaker de link naar spoken word of rap gelegd.
In algemene zin kun je stellen dat poëzielessen vier doelen dienen: Liefde voor het lezen en schrijven van poëzie ontwikkelen. Leerlingen het gedicht laten waarderen. De gedachte en verbeelding in het gedicht laten begrijpen. Rijm, ritme en de stijl van het gedicht leren waarderen.
En omdat een les in poëzie zich nu eens helemaal niet leent voor multiple choice vragen heb ik als gedicht vandaag gekozen voor juist een gedicht met die titel. Het gedicht ‘multiple choice ‘van Anton Korteweg (19044) is genomen uit de bundel ‘De stormwind van zijn hand’ uit 1975..
.
Multiple choice
.
HET / regende / was mistig / was stralend mooi weer
ZE HAD / vierkinderen (die niet wilden deugen) / een man aan de drank / kanker
ZE GING / veel te vroeg van huis / op tijd… / op het laatste nippertje…/
ZE DROEG / een mantel met imitatie-bontkraag / geen jas / een blauwe regenjas
ZE HEEFT HAAR FIETS TEGEN HET SCHUURTJE / gekwakt / gezet / gezet en op slot gedaan
ZE / heeft zich voor de trein geworpen / is voor… gestapt / stond rustig te wachten tot…
HET WAS / een klap als bij een botsing / alsof een hondje… / alsof een vlieg tegen een voorruit…
DE TREIN HEEFT / gedacht: alweer / nog geremd / niets gemerkt
HET IS / iets waar je geen woorden voor hebt / tragisch (zonder meer) / misschien nog maar het beste zo.
.
Oudervergadering
Armand van Assche
.
Opnieuw ben ik op een dichter gestuit die ik nog niet kende. In dit geval was dit de Vlaamse dichter Armand van Assche (1940-1990). Van Assche studeerde Germaanse filologie en toegepaste psychologie aan de KU Leuven, waar hij ook promoveerde en wetenschappelijk medewerker werd (literatuurdidactiek en receptie-esthetica). Hij gaf ook lange tijd les op een middelbare school in Sint-Niklaas. Van Assche was poëzierecensent bij verschillende literaire tijdschriften (Ons Erfdeel, Poëziekrant, Vlaanderen en DWB).
Hij debuteerde in 1973 met de bundel ‘De chemie van de dauw’. In deze bundel richt zijn poëzie zich onder meer op de relatie van mens en technologie. De bundel werd bekroond met de zesde poëzieprijs van de stad Tielt.
Ander dichtbundels van hem zijn ‘Even boven het evenwicht’ (1978), ‘Cel’ (1981) en ‘Voorgevoel’ (1992). Van Assche schreef ook gedichten voor kinderen: ‘De zee is een orkest’ (1978) en ‘Haartjes op mijn arm’ (1984), die in 2002 samen werden gebracht in ‘Soms kietelt het’.
Uit zijn debuutbundel komt het gedicht ‘Oudervergadering’.
.
Oudervergadering
Uw dochter, oogappel en doorn in het oog,
is een zes waard,
goede middelmaat, geen moeilijkheden,
niet actief, niet passief,
zij kan het halen.
Terwijl haar deugd en ontembare
leergierigheid wordt opgehemeld,
zie ik u wakker liggen
als zij om twee uur ’s nachts
de sleutel omdraait;
uw sleutel op de toekomst.
Overigens, geen klachten.
Op een school, met faam,
met beproefde bakvorm
(de creativiteit van de folder)
staat uw dochter onder de hoede
én de vakkennis van
een wiskundige, een fysicus,
een bioloog, een taalkundige…
Al is het een puzzel, mevrouw,
iedere leerkracht legt
zijn stukje naadloos.
Zij wordt bedrijfsklaar
en desnoods met handleiding afgeleverd.
Slaap dus op beide oren.
.
Gevonden gedicht
A. den Doolaard
Afgelopen week was ik met vrienden een weekje op reis in Albanië en Noord-Macedonië. En in dat laatste land, in het plaatsje Ohrid, is iets bijzonders te zien. In het oude centrum van de stad is een A. den Doolaardmuseum. Toen ik hier voor het eerst van hoorde was bij mij de verbazing groot. Een belangrijk Nederlands schrijver, die in Nederland vrijwel niet meer gelezen wordt, met een eigen museum in een land als Noord-Macedonië.
Den Doolaard (1901-1994) was bij mij vooral bekend van zijn roman ‘De herberg met het hoefijzer’ uit 1933 dat ik las voor mijn lijst op de middelbare school. Leuk feitje is dat dat boek gaat over eerwraak in Albanië. In Ohrid werd mij duidelijk dat den Doolaard daar gewoond had en en tijdens reizen door de Balkan inspiratie op had gedaan voor het boek over Albanië.
Wat ik niet wist, het gebeurt me gelukkig nog regelmatig dat ik verrast wordt door (roman-) schrijvers die ook dichter blijken te zijn, schreef A. den Doolaard ook poëzie. Den Doolaard (pseudoniem van Cornelis Johannes George Spoelstra jr.) debuteerde in 1926 als dichter met de bundel ‘De verliefde betonwerker’. Hierna publiceerde hij nog ‘De wilde vaart’ (1928) en ‘Vier balladen’ (1928) voor hij zijn eerste roman publiceerde in 1929. Over zijn jonge jaren als dichter schreef hij: “Ik zelf las, schreef, droomde, at en dronk poëzie”. Zijn eerste gepubliceerde gedicht, Credo, verschijnt omstreeks 1921 in Het Getij. Al snel volgen andere vitalistische gedichten in diverse literaire tijdschriften en dichtbundels, altijd onder het pseudoniem A. den Doolaard.
In het museumpje ( want veel meer dan een grote kamer was het niet) waren vooral veel boeken en wat artefacten tentoongesteld maar er waren ook wat gedichten ingelijst. Zoals het gedicht ‘Bij den “Arbeitseinsatz”.
Bij den “Arbeitseinsatz”
Naar Duitschland, waar de bommen vallen,
Waar dagelijks geweren knallen,
Naar Duitschland, om er te gaan werken,
Om er de Moffen te gaan versterken?
Neen, laat hem stikken, Seyss den dreiger,
Weiger! Weiger!
m
Naar Duitschland om het tuig te smeden,
Waarmee Uw vrijheid wordt bestreden,
Naar Duitschland om het regime te rekken,
Dat nog de wapens niet wil strekken?
Neen, blijft standvastig als een krijger,
Weiger! Weiger!
m
Naar Duitschland om Uw dwingelanden
Te helpen met Uw eigen handen,
Naar Duitschland, het zoodje op gaan lappen,
Die ons bestaan als volk vertrappen,
Neen, blijf getrouw als een Zwijger,
Weiger! Weiger!
m
Poëzie en het klimaat
Gastlessen aan 1e klassen
.
Afgelopen week mocht ik, samen met Will Kranendonk, een dag gastlessen in poëzie geven op het Maerlant Lyceum in Den Haag. In het kader van de projectweek over de toekomst van water waren we uitgenodigd om als klimaatdichters deze gastlessen te verzorgen. Voor mij was het zeker niet de eerste keer dat ik gastlessen poëzie gaf maar wel de eerste keer als klimaatdichter. We kregen allebei drie 1e klassen toebedeeld en in sessies van elk twee uur gingen we in op de klimaatcrisis, poëzie en vervolgens gingen de leerlingen onder leiding van mij en Erwin Kion, de docent Nederlands aan de gang om zelf een klimaatgedicht te schrijven.
Vooral de gesprekken met de leerlingen over het klimaat, de klimaatveranderingen en wat dat voor consequenties dat kan hebben en al heeft vond ik heel inspirerend. Wat me opviel was dat leerlingen van 12,13 jaar oud heel veel weten over het klimaat en de dreiging van een (extreme) klimaatverandering. Ze verrasten me met hun oplossingen en in alle drie de klassen was het gesprek open en respectvol. Op mijn vraag welke leerling er weleens poëzie las kwam nagenoeg geen enkele respons. Ik denk en ik hoop dat na mijn gastlessen (en die van Will) de docenten vaker aandacht gaan besteden aan poëzie.
De opzet van de gastlessen voor wat betreft het poëziegedeelte was drieledig. Na een filmpje over natuur en poëzie kregen de leerlingen de opdracht (met een aantal hints en trucjes) om een gedicht te schrijven. Ze konden kiezen uit 1. een beschrijving van de natuur, 2. een protestgedicht of 3. een gedicht waarin je wordt toegesproken door iets dat geen mens is (personificatie). Ongeveer de helft van de les kregen de leerlingen een gedicht te schrijven wat voor velen niet makkelijk was. Maar met wat hulp, gesprekken en voorbeelden hebben alle leerlingen een gedicht geschreven. Ik wil hier het Maerlant lyceum, en haar vakgroep Nederlands heel hartelijk bedanken voor hun uitnodiging en een erg leuke en inspirerende dag. Ga zo door! Zoals altijd na een gastles deel ik wat voorbeelden hier op dit blog.
.
Zomaar wat zinnen uit gedichten:
Rozen zijn niet meer rood, de wereld gaat dood! (Veerle 1D)
Hoe langer ik zwem / hoe onveiliger ik me voel / stop en help ons (Amanda 1D)
Iedereen laat het maar gebeuren / totdat oprecht iedereen begint te treuren / het emmertje loopt over (Norah 1D)
Wat als zonnepanelen konden praten/ Ik werd gebouwd en had een mooie kleur (Ruben 1D)
Jullie willen steeds meer water / maar ik word steeds zouter (Christophe 1C)
Waar gaat de wereld naar toe / hoe gaat hij te werk? / De wereld wordt moe / dat is wat ik merk (Lisa 1C)
Ik geef water / maar ik krijg niks terug / Ik ben nat / maar ik ben droog (Ellemijn en Vivienne 1C)
Ik de prullenbak van de mens / ik het zwembad van de aarde (Brunelle 1A)
Ik ben een boom / ik sta in een waterstroom (Michiel 1A)
Ik ben nat en grauw / op droevige dagen ziek ik grauw (Tessa 1A)
Ga je mee naar de groene vlakte / een verfrissing halen / genieten van de warmte / de witte pluizen bekijken (Pieter 1D)
.
Het gedicht van Luuk uit 1D vond ik creatief en vooral grappig met een serieuze ondertoon.
.
Meneer de vogel, waarom heeft u
zulke grote vleugels?
Zodat ik hoog boven het water kan
vliegen
Meneer de luipaard, waarom heeft u
zulke flexibele benen?
Zodat ik snel kan wegrennen van
het stijgende water
Meneer de kangoeroe, waarom kan u zo
hoog springen?
Zodat ik over de hoge golven kan
springen
Meneer de Nijlpaard, waarom bent u
zo dik?
Ik ben helemaal niet dik!
.
.
Gouden Yvonne
Jan Kal
.
Ik herinner me nog heel goed, de sensatie van de Olympische Winterspelen 1988; Yvonne van Gennip (1964). Ze won daar maar liefst drie gouden medailles en met haar natuurlijke openheid en charmante sproetjes was ze de lieveling van menig landgenoot. De Haarlemse dichter Jan Kal (1946) schreef er een gedicht over getiteld ‘Gouden Yvonne’. Dat gedicht werd in april van dit jaar aangebracht op een goud geschilderde muur van het Mendelcollege in Haarlem waar Yvonne van Gennip haar middelbare schooltijd doorbracht.
Tijdens de bijenkomst droeg de Haarlemse dichter Kal zijn gedicht voor in het bijzijn van Van Gennip en leraren en leerlingen van de school. Na de onthulling en de voordracht was het de beurt aan de brugklassers, die ook zelf geschreven gedicht mochten voordragen. Het gedicht en de muurversiering zijn een eerbetoon aan de prestaties van Yvonne tijdens de Olympische Winterspelen van 1988. Het is een initiatief in samenwerking met het Haarlems literair genootschap en het Mendelcollege, een zogenoemde ‘topsport talentschool’.
Het gedicht ‘Gouden Yvonne’ is een sonnet.
.
Gouden Yvonne
.
Yvonne met twee ijzers en wat ijs
maak jij uitsluitend goud en goud en goud.
Jouw rijden in ’t Olympisch ijspaleis
was hartverwarmend en liet niemand koud.
.
Je bent gesneden uit echt Haarlems hout,
en trekt je eigen baan op eigen wijs.
Wat greep je prachtig, zonder schoonheidsfout,
tot driemaal toe de allerhoogste prijs.
.
Drievuldige Yvonne, schaatgodin!
De 3, de 1500 en de 5,
ze zijn geschreven op je gouden lijf.
.
IJsheilige van Haarlem, jij je zin:
ik zal normaal doen, ja ik hou me in
Yvonne, wat ben jij een wereldwijf.
.
Half herinnerde gedichten
John Pudney
.
Hoewel men in Engeland naar mijn mening een heilloze weg is ingeslagen met de Brexit, blijven de Engelsen een speciaal plekje in mijn hart houden. Hun humor, hun (soms vreemde) tradities, de taal en vooral ook de dichters en de poëzie, allemaal zaken om van ze te blijven houden. Wat ik ook bijzonder vind aan Engeland is hoe zij met hun poëzie omgaan, zijn de uitgaven die in Engeland verschijnen. Zo schreef ik al over The emergency poet https://woutervanheiningen.wordpress.com/2019/10/01/anti-stress-poezie/ en over de bundels die de BBC uitgaf met de 100 beste gedichten https://woutervanheiningen.wordpress.com/2020/01/27/jas/ . En nu heb ik een bundel die als titel heeft ‘I wandered lonely as a cloud’ (samengesteld door Ana Sampson) waar vooral de ondertitel intrigerend is namelijk ‘and other poems you half remember from school’.
Ik kan daar twee dingen over zeggen. Allereerst het feit dat er gedichten zijn die je half herinnert van school. Hoeveel Nederlandse middelbare scholieren herinneren zich een half gedicht van school? Laat staan een heel gedicht. En als tweede, wie bedenkt zo’n thema? Geweldig vind ik dat, om zo’n gegeven als uitgangspunt te nemen voor een bloemlezing. Natuurlijk heb je ook in Nederland de bundels van gedichten die mannen/vrouwen aan het huilen maakt, maar die zijn gebaseerd op (ook alweer) de Engelse versie ‘Poems that make grown men/women cry’.
Misschien durft een Nederlandse uitgeverij het aan om ook dit gegeven (half herinnerde gedichten) als uitgangspunt te nemen voor een verzamelbundel. Uit de Engelse versie koos ik het gedicht ‘For Johnny’ van John Pudney (1909 – 1977). John Pudney verliet school op zijn 16e. Hij schreef de meeste van zijn gedichten gedurende de tweede wereldoorlog. Naast dichter was hij (brood) schrijver van romans, kinderboeken, korte verhalen en verhalen in opdracht.
Het gedicht ‘For Johnny’is een van de meest bekende oorlogsgedichten. Hij schreef het tijdens een luchtaanval van de Duitsers en het werd eerst gepubliceerd in The News Chronicle. Nog bekender werd het gedicht toen het gebruikt werd in de film ‘The way to the stars’ uit 1945 met onder andere Michael Redgrave, John Mills, Rosamund John en Stanley Holloway.
For Johnny
.
Do not despair
For Johnny-head-in-air;
He sleeps as sound
As Johnny underground.
.
Fetch out no shroud
For Johnny-in-the-cloud;
And keep your tears
For him in after years.
.
Better by far
For Johnny-the-bright-star,
To keep your head,
And see his children fed.
.
Dichter van de maand
Herman Brood
.
Hoewel ik Herman brood vooral ken van de vele optredens die ik van hem zag ( waarvan een op mijn middelbare school) en van zijn herkenbare kunst, waardeer ik zijn dichtwerk ook bijzonder. In zijn poëzie is hij eigenzinnig, verrassend, creatief, en soms ook gewoon heel raar (wat ik dan juist weer heel grappig vind). Daarom heb ik besloten dat ik Herman brood Dichter van de maand maak. En omdat deze maand bijna voorbij is, is Brood de Dichter van de maand september en een heel klein beetje augustus.
In 2002 verscheen van brood de poëziebundel ‘Kwartjes vallen soms jaren later’ bij uitgeverij Nijgh en van Ditmar. De hele bundel is rijkelijk versierd met pentekeningen van zijn hand. In het eerste gedicht uit deze bundel dat ik met jullie wil delen komt de bijzondere creatieve geest van Brood al meteen duidelijk naar voren.
.
Kaal scheren
Fopneuzen
Het streven naar anonimiteit
faalt wegens O-benen
Daarom laat mijn bankoverval
zo lang op zich wachten
.
Voor Middernacht
Theun de Vries
.
Op de middelbare school las ik voor mijn lijst Nederlands het boek ‘De vrijheid gaat in het rood gekleed’ van Theun de Vries. Een roman over de slavenopstand in Guadeloupe op de Franse Antillen. Ik herinner me dat mijn leraar er gloedvol over sprak en dat ik basis daarvan het boek ben gaan lezen. Ik herinner me ook dat ik het een erg goed en ook wel spannend boek vond.
Theunis Uilke (Theun) de Vries (1907 – 2005) was een Nederlands (Fries) schrijver van vooral historische en sociale romans. Hij was ook actief als toneel- en hoorspelschrijver, en hij schreef tevens biografieën en essays.
Dat hij ook dichter was wist ik toen nog niet en daar ben ik pas sinds zeer recent achtergekomen, In het boek ‘Weerspiegeling, bloemlezing uit de Nederlandse Poëzie van 1880 tot heden’ (waarbij het heden gelezen moet worden als 1961) staan een aantal gedichten van de Vries.
De Vries was jarenlang een hard-line communist, ook toen de Sovjet Unie Hongarije binnen viel verdedigde hij het communisme. Hij zat enige tijd voor de CPN in de Amsterdamse gemeenteraad en pas in 1971 brak de Vries met de CPN. Zijn sociaal geëngageerdheid spreekt uit veel van zijn werk.
In 1925 debuteerde de Vries met het boek ‘Friese sagen’ gevolgd in 1927 met de dichtbundel ‘De terugkeer’. De Vries was een zeer productief schrijver, tijdens zijn leven schreef hij rond de 140 boeken en bundel, hoorspelen en essaybundels. In 1930 verscheen van hem de bundel ‘Westersche nachten’ waaruit de gedichten in ‘Weerspiegeling’ komen. Zo ook het gedicht ‘Voor Middernacht’.
.
Voor Middernacht
.
Met gouden monstrans is het volk gezegend.
De litanie zweeg stil. – Het uur der nacht
hangt boven ’t mistig plein waar ’t waait en regent.
.
Nog zit de blinde aan de hoek der straat;
en in hun omslagdoek verbergen vrouwen
een donkere glimlach en een oud gelaat.
.
De regen trekt over de smalle werven
en stort zich suizend op het hospitaal –
over het schreien en het langzaam sterven –
.
Blauwe lantaarns rinklen bij het veer.
De nachtboot roept en verre treinen schuiven.
Er reizen velen af. Er keeren weinig weer.
.
ZICHTBAAR ALLEEN 